برفت او و این نامه ناگفته ماند
چنان بخت بیدار او خفته ماند
فردوسی
بار دیگر جهان شاهنامه‌شناسی و شاهنامه‌پژوهی لباس سیاه بر تن کرد و به سوگ نشست. دکتر ابوالفضل خطیبی که در روند درمان بیماری قرار داشت، ناگهان همۀ دوستداران و یاران خود را با شنیدن خبر کوچ نابهنگامش به دیار باقی، در بهت و افسوس فرو برد. شادروان دکتر ابوالفضل خطیبی که یکی از چهره‌های بنام شاهنامه‌پژوهی در ایران و جهان بود در تاریخ 21 دی‌ماه 1401 از میان ما به سوی ابدیت رخت بربست. مراسم گرامی‌داشت یاد و نام ایشان با همکاری قطب علمی فردوسی و شاهنامه، خردسرای فردوسی، کارگروه حماسی انجمن ترویج زبان و ادبیات فارسی و انجمن پایندان در مشهد برگزار شد. این مراسم به دلیل سرما و تعطیلی دانشگاه‌ها به تأخیر افتاد و پس از دو روز در منزل شخصی دکتر یاحقی با حضور تعدادی از سخنرانان و دوستداران ادبیات حماسی در تاریخ دوشنبه 26 دی‌ماه 1401 با میزبانی و میان‌داری دکتر حامد مهراد برپا شد. سخنرانان حضوری مراسم دکتر یاحقی، دکتر قیامتی و دکتر تقی‌آبادی بودند و دکتر آیدنلو، دکتر اردستانی رستمی و دکتر غفوری به‌دلیل اختلالات فضای مجازی و با ارسال ویدئو از نقش بزرگ و کم‌مانند دکتر خطیبی در ادبیات حماسی سخن گفتند.
دکتر مهراد جلسه را با ابیاتی آغاز کرد و ضمن عرض تسلیت به خانوادۀ زنده‌یاد دکتر خطیبی، خانوادۀ بزرگ ادب حماسی و دکتر محمدجعفر یاحقی خلاصه‌ای از کارنامۀ علمی زنده‌نام دکتر خطیبی ارائه داد. سپس دکتر محمدجعفر یاحقی با عرض خیرمقدم به حاضران در مراسم و علاقه‌مندان مجازی، درگذشت زودهنگام دکتر خطیبی را تسلیت گفت و وجود و حضور او را در حوزۀ شاهنامه‌شناسی مغتنم دانست. وی در ادامه گفت منتظر کارها و آثار شگرف از او بودیم. کسانی که می‌خواهند در حوزۀ شاهنامه قلم بزنند باید تاریخ عمومی، فرهنگ پیش از اسلام و ادبیات فارسی بدانند و دکتر خطیبی در سه مقطع تحصیلی دانشگاهی اینها را فراگرفت. مدیر قطب علمی فردوسی و شاهنامه دربارۀ تجربیات و اشتغال حرفه‌ای زنده‌یاد دکتر خطبیی نیز سخن گفت و از همکاری وی با گروه فرهنگ‌نویسی فرهنگستان، همکاری با دکتر خالقی مطلق در تصحیح مجلد هفتم شاهنامه یاد کرد. مدیر خردسرای فردوسی از حضور ایشان در سال های گذشته در خردسرای فردوسی و مشهد گفت و از همکاری ایشان با قطب علمی، خردسرای فردوسی و کارگروه ادبیات حماسی انجمن ترویج یاد کرد. وی در پایان سخنان خود یادآور شد که از دکتر خطیبی مقالات فراوانی در «فصلنامۀ علمی-تخصصی پاژ» به چاپ رسیده است و شمارۀ 48 آن فصلنامه نیز که به نام و یاد دکتر خطیبی تقدیم خواهم شد، پایان زمستان سال جاری منتشر میشود.
در ادامۀ مراسم گرامی‌داشت، دکتر علیرضا قیامتی با تسلیت گفتنِ درگذشت اندوه‌بار چهرۀ نامدار عرصۀ شاهنامه‌شناسی و حماسه‌های ایران، دربارۀ یکه‌تاز بودن مرحوم دکتر خطیبی در حوزۀ نسخه‌شناسی، فرهنگ‌نویسی، شناخت ابیات الحاقی و واژه‌شناسی شاهنامه سخنرانی مفصلی کرد و توضیحاتی دربارۀ دیدارهای علمی و پربار خود با دکتر خطیبی داد. قائم‌مقام خردسرای فردوسی در میان سخنان خود دربارۀ ابیات جنجالی منسوب به فردوسی و شاهنامه سخن گفت و افزود که دکتر خطیبی با نگاهی ریزبین، دقتی ژرف‌نگرانه و ظرافتی علمی در مقاله‌هایی حرف نهایی را در مورد این ابیات زد. وی همچنین از مقاله‌های پربار و ویژۀ زنده‌یاد دکتر خطیبی که جایگاه خاص در مطالعات ادب حماسی و شاهنامه‌پژوهی دارد، نام برد ازجمله آنها می‌توان به «روایت جشن سده در شاهنامه»، «چرا ابیات داستان آرش در شاهنامه نیست؟»، «بوطیقای شاهنامه»، «یکی نامه بود گه باستان» و... اشاره کرد.
سخنران بعدی دکتر یامان حکمت تقی‌آبادی بود که به نمایندگی از انجمن پایندان (انجمن همدلی یاران ایران و افغانستان) درگذشت جاودان‌یاد دکتر خطیبی را به دکتر محمدجعفر یاحقی، جامعۀ ادبی و حوزۀ فرهنگی فارسی‌زبانان تسلیت گفت و افزود زبان فارسی یکی از یاران مهم خود را از دست داد. وی از دیدارهای خود با زنده‌یاد دکتر خطیبی و نکات، نظرات دقیق، ریزبینانه و مهم او سخن گفت. تقی‌آبادی در ادامه از یادداشت معقول و درخور دکتر خطیبی در پی سخنان رئیس جمهور سابق افغانستان که به کینه‌توزی با ایران و زبان فارسی در همایش سال 1398 داشته، اشاره کرد و گفت دکتر خطیبی تنها کسی بود که عکس‌العمل شایسته به سخنان اشرف غنی داشت.
همچنین دکتر سجاد آیدنلو که در قالب ویدئو و به‌صورت غیرحضوری؛ اما کامل و ارزشمند دربارۀ کارنامۀ علمی پربار و سنجیدۀ شادروان دکتر خطیبی سخن گفت. وی ابتدا درگذشت دکتر خطیبی را این‌گونه تسلیت گفت «درگذشت شاهنامه‌شناس برجسته و بی‌مانند شادروان دکتر خطیبی، دوست دیرین، یک‌رنگ و پاک‌نهاد بیست سالۀ خود را به دوستداران فرهنگ و ادب ایران در سراسر جهان و خانوادۀ ارجمند زنده‌یاد، دکتر فریبا شکوهی و غزل خطیبی از بن جان تسلیت عرض می‌کنم». وی در ادامه افزود شاخصیت و جایگاه علمی مرحوم خطیبی در ایران و جهان به فعالیت‌های تخصصی ایشان در حوزۀ شاهنامه‌شناسی است و آثار ایشان را در چند بخش کتاب، مقالات، یادداشت‌ها، سخنرانی‌ها و بخشی هم فعالیت‌های مجازی تقسیم‌بندی کرد. همچنین کتاب‌ها در چند حوزۀ تصحیح، تألیف، تدوین و ترجمه قابل تقسیم است. مهم‌ترین اثر تصحیحی ایشان همکاری حدودا هفت ساله با دکتر خالقی مطلق در تصحیح دفتر هفتم شاهنامه است. همکاری در تصحیح سه منظومۀ پهلوانی و تصحیح ادات‌الفضلاء با همکاری دکتر علی‌اشرف صادقی که در شرف چاپ است. در بخش تألیف «یادداشت‌های شاهنامه»، آیا فردوسی محمود غزنوی را هجو گفت و گزیده از مقالات ایشان با عنوان دربارۀ شاهنامه است. در بخش تدوین در دو جشن‌نامه همکاری داشتند و ترجمۀ تقدیرباروی در حماسه‌های فارسی اثر هلمر ریگن از ایشان به یادگار مانده است و همچنین کتاب‌هایی در دست تألیف و چاپ داشت، ازجمله بررسی اوراق باقی‌ماندۀ شاهنامۀ معروف ایلخانی و نگاره‌های فردوسی در نسخ، مجسمه، سکه، مدال، چاپ‌های سنگی، تمبرها و .. بود. دکتر آیدنلو در سخنان خود افزود مهم‌ترین وجه علمی کارنامۀ ایشان در حوزۀ مقاله و مقاله‌نویسی بود. مقالات تحقیقی، نقد کتاب، مدخل‌های دانشنامه‌ای و یادبودها. دکتر خطیبی بیش از سیصد مقاله نوشت؛ اما وجه مغفول‌مانده کارنامۀ علمی ایشان مداخلی است که در دانشنامه‌های مختلف نوشته است. همچنین وی از دوستی دیرینه با زنده‌یاد خطیبی که از سال 1381 شروع شده بود، سخن گفت و افزود دکتر خطیبی انسان بسیار صمیمی، ساده، پاک‌دل، باصفا و خوش‌مشرب بود. دکتر آیدنلو در پایان، نبود ایشان را ضایعه‌ای جبران‌ناپذیر دانست و گفت تدوین یادنامه‌ای با همکاری دکتر رضا غفوری و سلمان ساکت در دست دارند که در سالگرد ایشان رونمایی خواهد شد.
سخنران بعدی نیز که به‌صورت غیرحضوری به ذکر یاد و نام دکتر خطیبی پرداخت، دکتر حمیدرضا اردستانی رستمی بود که ضمن عرض تسلیت افزود مرحوم خطیبی یکی از بزرگ‌ترین شاهنامه‌شناسان ایران بود که با درگذشت وی دوستداران فرهنگ ایران، شاهنامه‌دوستان و شاهنامه‌پزوهان به سوگ نشستند. وی نیز از آثار دکتر خطیبی سخن گفت و به مجلۀ «نامه ایران باستان» هم اشاره کرد که 21 شماره از آن به همت دکتر خطیبی چاپ و پس از آن متوقف شده است. دکتر رضا غفوری نیز درگذشت زودهنگام دکتر خطیبی را نسلیت گفت و ایشان را شاهنامه‌شناس خواند، شاهنامه‌شناسی ممتاز و تمام عیار که کارهای علمی‌اش تشانگر احاطۀ کامل او به شاهنامه فردوسی و تاریخ ایران بود. دکتر غفوری روشمندی و پای‌بندی به اصول علمی تحقیق را از ویژگی‌های علمی شادروان دانست. وی در ادامۀ سخنانش گفت که دکتر خطیبی از میان شاهنامه‌شناسان حاضر تنها کسی بود که کلاس‌های شاهنامه را خارج از محدودۀ دانشگاه برگزار می‌کرد و از این راه بذر علاقه به استاد توس و اثر بی‌بدیلش، شاهنامه، را در دل مردم می‌نشاند. در پایان مراسم گرامی‌داشت نماهنگی از شاهنامه‌خوانی شادروان دکتر ابوالفضل خطیبی نیز به نمایش گذاشته شد.
یادشان و نامشان ماندگار
گزارش: سمیّه کریمی‌پور
