نشست «گفت‌و‌گویی دوجانبه دربارۀ منابع نسخه‌های خطی در شبه قاره» در روز دوشنبه، 20 تیر 1401، به همت قطب علمی فردوسی و شاهنامه در کتابخانه قطب علمی دانشکدۀ ادبیات دکتر علی شریعتی برگزار شد. مهمانان این نشست دکتر عارف نوشاهی از پاکستان و دکتر سیدحسن عباس از هندوستان بودند.
این نشست با عرض خیر مقدم دکتر محمدجعفر یاحقی، مدیر قطب علمی فردوسی و شاهنامه، آغاز شد و با معرفی مهمانان ادامه یافت. پس از دکتر یاحقی، دکتر محمدجواد مهدوی مدیریت جلسه را به عهده گرفت و او نیز به مهمانان و حضار خوش‌آمد گفت. دکتر عارف نوشاهی به‌عنوان اولین سخنران شروع به صحبت کرد و دربارۀ وضعیت نسخ خطی فارسی در پاکستان توضیح داد. نوشاهی مراکز نگهداری نسخ را به تفکیک معرفی کرد و نسخه‌های موجود در هر یک از آنها را مورد بررسی قرار داد. «موزه ملی پاکستان» در کراچی اولین مرکزی بود که معرفی شد، این مرکز با دارا بودن 4000 نسخۀ خطی فارسی و تهیۀ فهرست از اکثر این نسخ در سال 1984 جزو مهم‌ترین پایگاه‌های زبان فارسی در پاکستان است. از دیگر مراکز مهم، «بنیاد تحقیقات فارسی ایران و پاکستان» است که در سال 1971 بر طبق توافقی میان دولت‌های ایران و پاکستان تأسیس شد. وظیفۀ این مرکز جمع‌آوری، تصویربرداری و فهرست‌بندی نسخ خطی و کتیبه‌های فارسی در پاکستان است، مرکز اصلی این بنیاد امروزه در اسلام‌آباد قرار دارد. عارف نوشاهی در ادامۀ سخنان خود به دکتر احمد منزوی و زحمات ایشان در جمع‌آوری و فهرست‌بندی نسخ خطی فارسی پاکستان اشاره کرد؛ وی که خود از شاگردان دکتر احمد منزوی بوده است با ادامه‌دادن راه این استاد بزرگ، یاد و خاطره ایشان را زنده نگاه می‌دارد. دکتر احمد منزوی 14 سال از عمر خود را در پاکستان گذراند و صرف شناسایی نسخ خطی در این منطقه کرد؛ او با تهیه 13 جلد فهرست از نسخ خطی فارسی در پاکستان که به‌طور مشترک با همکاری و پشتیبانی ایران منتشر شد، به معرفی 68000 نسخۀ ناشناخته در این منطقه پرداخت. پس از فوت دکتر احمد منزوی، دکتر عارف نوشاهی به ادامه این راه و تألیف جلد چهاردهم این فهرست همت گماشت. کتابخانۀ «گنج باش» مرکز بعدی‌ای بود که در این نشست به آن پرداخته شد، این کتابخانه نیز دارای 5 جلد فهرست نسخ خطی فارسی است که توسط دکتر احمد منزوی تهیه شده است و هم‌چنین دکتر محمدحسین تسبیحی نیز به تألیف 3 جلد فهرست الفبایی نسخ خطی فارسی کتابخانۀ گنج باش دست زده و در این فهرست 17000 نسخه از نسخ این مرکز را مورد بررسی قرار داده است؛ کتاب کتابخانه‌های پاکستان یکی دیگر از تألیفات دکتر تسبیحی است. از دیگر مراکز دارای نسخ خطی فارسی در پاکستان می‌توان به «موسسه همدرد»، «آرشیو ملی پاکستان» و «آکادمی پشتو»در دانشگاه پیشاور اشاره کرد. گفتنی است که از نسخ خطی فارسی تمام این مراکز فهارس مبسوطی تهیه شده است.
دکتر عارف نوشاهی در پایان سخنان خود از چند دانشمند مصحح نسخ خطی در پاکستان نام برد و یاد و خاطرۀ آنان را گرامی داشت، از این جمله می‌توان به محمد اقبال مجددی، دکتر محمد باقر و غلام سرور اشاره کرد.
دکتر سیدحسن عباس سخنران بعدی این نشست بود که به طرح نکاتی من‌باب وضعیت نسخ خطی فارسی در هندوستان پرداخت. او با اشاره به نسخ خطی فارسی موجود در کتابخانۀ دانشگاه بنارس، از فهرستی یاد کرد که در سال 1965 به زبان انگلیسی و من‌باب این نسخ تهیه شده است؛ دکتر عباس هم‌چنین عنوان کرد که ترجمه فارسی این فهرست به زودی از سوی انتشارات میراث مکتوب در تهران منتشر خواهد شد. «آرشیو ملی» از دیگر مراکز نگهداری نسخ خطی فارسی در هند است که توسط دکتر سیدحسن عباس معرفی شد. ایشان در پایان سخنان خود به وضعیت فهرست‌نویسی نسخ خطی فارسی در هند پرداخت و از رویۀ فعلی آن ابراز ناامیدی و نگرانی کرد، به گفتۀ او بسیاری از مجموعه‌های نسخ خطی فارسی در هندوستان فهرست‌بندی نشده‌اند و آنهایی که فهرست‌بندی شده‌اند هم ناقص یا دارای غلط‌های بسیار هستند.
پس از سخنرانی دو مهمان مذکور، مهمانانی از ازبکستان که در جلسه حضور داشتند، خارج از برنامه، به ایراد سخنرانی کوتاهی پرداختند. ایشان با توضیح وضعیت زبان فارسی در ازبکستان به شرح موقعیت نسخ خطی فارسی در این کشور نیز پرداختند. این جلسه در نهایت با طرح پرسش‌هایی از طرف مخاطبان و ایراد پاسخ‌هایی از جانب سخنرانان پایان یافت.
گزارش: زینب سادات قدسی‌‌فر
