نشست زندۀ اینستاگرامی با موضوع «چلۀ زمستان، آذرجشن ایرانی یا یلدای سریانی؟» پنج‌شنبه 27 آذرماه برگزار شد. مهمان این نشست دکتر پدرام جم، استادیار گروه تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد و دبیر نشست، مرسده اسلامی دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی بود.

دکتر پدرام جم سخنرانی خود را با توضیح در مورد کلمۀ یلدا آغاز کرد و چنین گفت: «یلدا یک واژۀ سریانی به معنای میلاد است و منظور از میلاد، میلاد مسیح است. قدیم‌ترین شواهد یلدا در فارسی مربوط به قرن پنجم است. ابوریحان بیرونی در کتاب آثارالباقیه از یلدا در میان مسیحیان خوارزم به عنوان جشن مسحیان یاد می‌کند. در مورد این موضوع که آیا یلدای ایرانی جشنی خارجی یا جشنی کهن است که تغییر نام داده، نظرات گوناگونی وجود دارد. برخی گفته‌اند یلدا، جشن میلاد مسیح است و به واسطۀ مسیحیان وارد دورۀ اسلامی شده است. به این صورت که برخی از ایرانیان مسیحی شدند و این جشن را حفظ کردند و زمانی‌ که در دورۀ اسلامی به دین اسلام روی آوردند، همان رسم را به دورۀ اسلامی منتقل کردند اما ما شاهدی نداریم که اثبات کند ایرانیان قبل از ورود اسلام مسیحی بودند. از سویی در منابع مکتوب اثری از این جشن نداریم. چطور ممکن است، ملتی مسلمان رسمی را برگزار کنند که آرامیان آن را برای میلاد مسیح به کار می‌بردند. در قرن حاضر مرحوم بهرام فره‌وشی گفته است منظور از یلدا، میلاد میترا است. مرحوم فره‌وشی مدرکی معتبر در اثبات نظر خود ارائه نمی‌دهد. نظر او بر این فرض استوار بوده است که در رم پیروان میترا، میلاد میترا را در 25 دسامبر برگزار می‌کردند و جامعۀ مسحیت این میلاد را برای خود وام گرفته و میلاد مسیح را در این تاریخ ثبت نموده است. ما اطلاعی از این موضوع که میترا زایشی داشته و مردم امکان برگزاری جشن برای آن را داشته‌اند یا نه، نداریم. در فرضیۀ دیگری، در قرن 3 و 4 رومی‌ها تولد خورشید را در 25 دسامبر جشن می‌گرفتند و مسیحیان این تاریخ را برای تولد مسیح اختیار کردند اما این فرضیه نیز رد شده است. در ایران جشنی به نام میترَکانه یا مهرگان در مهرماه برگزار می‌شد و ربطی به این فرضیه که زایش میترا را در یلدا می‌دانستند، ندارد».

چگونگی ورود یلدا به ایران

مرسده اسلامی از دکتر پدرام جم درخواست کرد تا به این سؤال پاسخ دهد که: «یلدا چطور وارد ایران شد؟» دکتر جم در پاسخ به این سؤال اشاره کرد که یلدا در آثار ادبی قرن 5 به بعد ظاهر شد و در آثار قرن 5 و 6 کاملا مشهود بوده است که از جامعۀ مسیحیت گرفته شده چون با نشانه‌های مسیح در ارتباط بوده است. از قرن 6 و 7 تصورات نادرستی درمورد یلدا پدید می‌آید. از قرن 7 به بعد ارتباطی بین یلدا و مسیح یافت نمی‌شود.

دکتر پدرام جم دربارۀ تقارن بین تاریخ 25 دسامبر و اعتدال زمستانی چنین گفت: «ایرانیان قبل از اینکه تقویم جلالی را ابداع کنند، تقویم کهن‌تری داشته‌اند. سال تقویم قدیم ایرانی، سالی سیار بود و ماه‌ها در فصل‌ها حرکت می‌کردند. کوتاه بودن سال قدیم ایرانی باعث گردش ماه‌ها می‌شد. ایرانیان برای اینکه بتوانند برای برگزاری جشن‌های خود در تاریخ مورد نظر راه حلی پیدا کنند، پنجه را جابه‌جا می‌کردند. در آن موقع اعتدال بهاری در اول آذر برگزار می‌شد که برابر با فروردین در تقویم جدید بود. آذرجشن در آغاز زمستان بود. در این جشن همان کارهایی را انجام می‌دادند که در شب چله مرسوم است. کم‌کم نام این جشن متروک شد و آتش از نقطۀ کانونی این جشن به حاشیه رفت. واژۀ یلدا را ادبا به کار بردند و از قرن 7 و 8 وارد زبان عامه شد».

جایگاه چله در بین مردم

مدیرگروه تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد دربارۀ جایگاه چله چنین گفت: «چلّه یعنی زمان عوض شدن فصل. دوره‌ای شروع می‌شود و دوره‌ای پشت سر گذاشته می‌شود. این گذر همراه با آیین است. یکی از ارکان مهم شب چلّه فال‌گیری است. در میان زرتشتیان نیز رایج است و آن‌ها نیز فال کوزه دارند که هنوز در طالقان مرسوم است. مردم در شب چلّه از هندوانه استفاده می‌کنند برای اینکه آنان را از گزند گرمای تابستان حفظ کند. باورهای متضادی در این زمینه وجود دارد».

دکتر جم به آیین چلّه‌ذری نیز اشاره کرد که یکی از موارد نادری است که نام آذرجشن را در خود نگه داشته است. ایشان در پایان سخنرانی خود مقالۀ یلدا را معرفی کرد که به قلم ایشان نوشته شده و به طور کامل در آن مقاله درمورد یلدا صحبت شده است.

گزارش: مژگان حسن‌پور