نشست مجازی قطب علمی فردوسی و شاهنامه با عنوان «حضور شاهنامه در آناتولی و ترکیه» 15 آبان ‌ماه 1399 ساعت 21 به وقت ایران برگزار شد. مهمانان این برنامه پروفسور دکتر نعمت ییلدیریم، استاد دانشگاه آتاتورک ارزروم و پروفسور دکتر علی تمیزل، استاد دانشگاه سلجوق قونیه بودند. میزبانی این نشست را حامد مهراد، دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی بر عهده داشت.

ترجمۀ ترکی شاهنامه

پروفسور نعمت ییلدیریم سخنان خود را با ابیاتی از شاهنامه به زبان فارسی و ترکی آغاز کرد و چنین گفت: «نخستین‌بار استاد نجاتی لوغال 20 هزار بیت از شاهنامه را به ترکی ترجمه کرد و تصور کرده بود که شاهنامۀ فردوسی فقط شامل همین 20 هزار بیت است. بنده 5 هزار بیت دیگر را ترجمه کردم و به همراه آن 20 هزار بیت چاپ کردم. ترجمۀ ابیات دیگر شاهنامه 7 سال طول کشید و من 33 هزار بیت دیگر را ترجمه کردم. از اوّلین ترجمۀ کامل شاهنامه هر بار 2 هزار نسخه به چاپ رسید. در ترجمۀ شاهنامه از چاپ‌‌های گوناگونی استفاده شد از جمله چاپ آقای دکتر خالقی مطلق، چاپ آقای دکتر کزازی، چاپ مسکو، نسخۀ چاپی آقای جنیدی، متن عربی بنداری، و در کنار این‌ها از دو متن انگلیسی و فرانسوی هم استفاده کردم. کار بسیار سختی بود».

خرد در شاهنامه

خرد رهنمای و خرد رهگشای    خرد دست گیرد به هر دو سرای

پروفسور ییلدیریم به جایگاه خرد در شاهنامه نیز اشاره کرد و گفت: «فردوسی در سرایش شاهنامه، افسانه ننوشته است بلکه از میان انبوه دانسته‌ها، مطالبی را برگزیده که در یاد ایرانیان، ترکان و هندیان بماند. بر پایۀ باور فردوسی، همه چیز به ارادۀ خداوند روی می‌‌دهد. او از بزرگداشت خرد دریغ نکرده و خرد را موجب رستگاری دانسته و در ستایش خرد، آن را نخستین آفریدگان پنداشته است و حتّی شعر خود را با ذکر خرد آغاز می‌کند. بن‌مایۀ شاهنامه، پند و نصیحت است».

تأثیر شاهنامه در ادبیات کلاسیک و دیوانی

پروفسور ییلدیریم در مورد تأثیر شاهنامه در ادبیات کلاسیک ترک نیز گفت: «شاعران ترک، شاهنامه‌هایی به زبان ترکی و فارسی سروده‌ و نظیره‌گویی‌هایی از شاهنامه انجام داده‌‌اند. شاهنامه در ادبیات دیوانی نیز تأثیر زیادی داشته است. سلاجقه به‌ویژه پادشاهان علاقۀ خاصی به این اثر داشته‌‌اند و در تقویت روحیۀ لشکریان خود از آن سود جسته‌‌اند. هر کدام از شاهان در دربار خود، شاهنامه‌‌خوان داشته‌‌اند و در منابع تاریخی و ادبی ترک نیز به این موارد اشاره شده است».

ترجمه‌‌های غیرشاهنامه‌‌ای پروفسور ییلدیریم

ایشان در پایان سخنرانی خود به آثار دیگری که به ترکی ترجمه کرده است، اشاره کرد از جمله؛ ترجمۀ دیوان پروین اعتصامی، ترجمۀ دیوان رودکی، ترجمۀ غزلیّات سعدی و نیز به کتابی به نام «رستم زال» اشاره کرد که 712 صفحه دارد و منبع اصلی آن شاهنامه است. این کتاب درحال حاضر در دست چاپ است.

در ادامۀ برنامه پروفسور دکتر علی تمیزل به سخنرانی پرداخت.

سیر تاریخی ترجمۀ شاهنامه در ترکیه

پروفسور علی تمیزل سخن خود را با تمجید از فردوسی و مقام والای او آغاز کرد و چنین گفت: «شاهنامه از قرن 15 میلادی به ترکی عثمانی ترجمه شد. در سده‌های 16، 17 و 18 میلادی فعالیّت در خصوص ترجمۀ شاهنامه افزایش یافت و از دورۀ عثمانی تا امروز در ترکیه مقالات فراوانی در این باره نوشته شده است. پژوهش‌‌هایی که از سوی اساتید ترکیه درمورد شاهنامه انجام شده، از اهمیّت فراوانی برخوردار است».

جایگاه زبان فارسی در ترکیه

پروفسور تمیزل در سخنرانی خود به جایگاه زبان فارسی در ترکیه اشاره کرد و گفت: «زبان فارسی در انتقال به ترکی با مشکلات چندانی مواجه نشد زیرا در روند مهاجرت به غرب، ترک‌ها مدت زیادی در ایران زندگی کردند و با فارسی آشنا شدند. تمدّن اسلامی از طریق خراسان به سرزمین ترکان راه یافت و آن‌‌ها با اسلام آشنا شدند. به‌واسطۀ این آشنایی، دو ملّت ترک و فارس متوجّه بعد معنوی روابط خود شدند. ترکان، زبان فارسی را وسیله‌ای برای ایجاد هم‌بستگی دیدند و هرگز آن را ابزاری برای سلطۀ سیاسی تلقی نکردند».

ترجمه‌‌های شاهنامه

وی در ادامۀ سخنرانی خود به ترجمه‌‌های شاهنامه اشاره کرد و گفت: «در دورۀ عثمانی، شاهنامه برای اولین‌بار به صورت منثور به ترکی ترجمه شد. همین ترجمه سبب شد، شاهنامه‌‌های دیگری متأثر از شاهنامۀ فردوسی به ترکی نوشته شود. این ترجمه دارای مینیاتور است. ترجمۀ دیگری از شاهنامه به ترکی انجام گرفت که از ابتدای شاهنامه تا نبرد کی‌خسرو و افراسیاب را در بردارد، امّا مترجم آن مشخّص نیست. همچنین ترجمۀ دیگری به دستور عثمان دوم انجام شد که یک جلد است و دارای تصاویر مینیاتوری است. ترجمۀ شاهنامۀ شریفی شامل تقریباً 56 هزار بیت از شاهنامه است و سال 1590 انجام شد و در کتابخانۀ توپقا به ثبت رسید. در سال 1920 در کتاب «حماسه‌‌های شاهنامه» قسمت‌هایی از شاهنامه به ترکی عثمانی ترجمه شد. در سال 1934 نیز بخشی از شاهنامه ترجمه شد».

پروفسور تمیزل در پایان سخنرانی خود، به معرفی بخشی از پایان‌نامه‌‌های کارشناسی‌ارشد و دکتری پرداخت که پیرامون شاهنامه نوشته شده‌‌اند.

پایان‌نامه‌های کارشناسی‌ارشد

- بررسی مینیاتورهای شاهنامه در کتابخانۀ ترکیه

- بررسی متافیزیک در شاهنامه

- حکایت‌های عاشقانه در شاهنامه

- بازتاب قهرمانان اسطوره‌ای شاهنامه در ادبیات کلاسیک ترک

- بررسی مینیاتورهای شاهنامه در موزۀ هنرهای اسلامی به شماره ثبت 1384

پایان‌نامه‌های دکتری

-ترجمۀ شاهنامۀ شریفی و فرهنگ لغات دشوار آن که در سال 1994 در دانشگاه مارمارا انجام شد.

- پژوهشی تفکیکی با مقایسۀ اوقوز‌نامه و شاهنامه

- بررسی ویژگی‌های سبک و الگو در مینیاتورهای شاهنامۀ فردوسی در موزۀ ملی ایران

-رساله‌‌ای‌ در مورد ترجمۀ منثور شاهنامه که در قرن 15 انجام شد.

- بررسی دیوارنگار‌ی‌‌های شیراز در نقاشی‌های شاهنامه.

در پایان این نشست حامد مهراد از حضور مهمانان و مخاطبان برنامه تشکّر کرد.

گزارش: مژگان حسن‌پور