بیا ای مهربان با من

به دیدارم بیا هر شب

در این تنهایی تنها و تاریکِ خدا مانند

دلم تنگ است

بیا ای روشن، ای روشن‌تر از لبخند

شبم را روز کن در زیر سرپوش سیاهی‌ها

دلم تنگ است

همایش ملّی بزرگ‌داشت اخوان ثالث به اهتمام انجمن علمی معلّمان زبان و ادبیّات فارسی استان خراسان رضوی و کارگروه همایش‌های ادبی دانشگاه فردوسی مشهد دوشنبه، سوم شهریورماه برگزار شد.

این جلسه با پخش آیاتی از کلام‌الله مجید و سرود جمهوری اسلامی ایران آغاز شد. سپس آقای دکتر کرامتی، دبیر انجمن علمی معلّمان زبان و ادبیّات فارسی کلام خود را با خواندن شعری از اخوان ثالث آغاز کرد و به مهمانان برنامه خیرمقدم گفت. در ادامه به بحث بسیار کوتاهی پیرامون ویژگی‌های شعری اخوان پرداخت. او اخوان را یکی از ارکان اصلی ادبیّات معاصر دانست که شعر خود را با سبک خراسانی آغاز کرده و به سبک نیمایی پیوسته است. او شعر زمستان را زبان حال مردم عصر اخوان دانست که نتوانسته‌اند فریاد خود را به ظهور برسانند و اخوان این فریادها را در شعر منعکس نمود. سخنران دیگر این برنامه، دکتر مجید پویان عضو هیأت علمی دانشگاه یزد بود که در مورد تجدد ادبی و اخوان صحبت کرد. او بیان داشت که زمینه‌های تجدد در شعر معاصر فارسی همزمان در ایران و افغانستان همراه با تجدد اجتماعی و سیاسی است. زمینۀ تجدد ادبی در ایران قبل از مشروطه آغاز شد و از دوران مشروطه و بعد از آن تجددخواهی سیاسی و ادبی ادامه یافت و از روزگار ایرج میرزا مخالفت با تجدد ادبی آغاز شد. میرزادۀ عشقی و نیما در اوّلین سرودۀ خود از بازشدن پنجره‌های تازه به شعر فارسی سخن گفتند. نیما در افسانه و میزرادۀ عشقی در ایده‌آل خود، از ظرفیّت‌های شعرشان سخن گفته‌اند. نیما سال‌ها تلاش کرد و دیدگاه‌های خود را نوشت تا شعر را به جریان نو پیوند دهد. نیما شاعر شاعران است و ابهام و تعقیدهای لفظی دارد. شعر او دیرفهم و دشواریاب است. او معمار شعر معاصر فارسی است. در این میان، اخوان ثالث نیز کوشش کرد نوآوری‌های نیما را در قالب فضایی آکادمیک طرح‌ کند. نظریه پردازی اخوان به کام سنت پیش‌رفت. او تلاش کرد نشان دهد در شعر مولوی هم هنجارگریزی وجود دارد. اخوان می‌خواست بگوید اگر در شعر نیما زنجیرۀ افاعیل عروضی به هم ریخته، امّا در نظام ادبی نوآوری‌هایی انجام داده است. اخوان در مجموعه شعر «ارغوان» زبان کهن دارد. در دفتر «تو را ای کهن بوم و بر دوست دارم» باز هم به شعر کلاسیک متمایل است. در اشعار نیمایی خود تلاش کرد اشعاری بسراید که متناسب با نظام زیبایی‌شناختی مورد نظر نیماست. در ساختار شعر او فصاحت و بلاغتی دیده می‌شود که زلالی شعر خراسانی را دارد. عنصر توصیف و روایت را در کنار هم قرار داده و روایت را در خدمت اندیشه‌های سیاسی و اجتماعی به کار گرفته است.

دکتر پویان در پایان بحث خود اشاره کرد که اگر قرار باشد نسبت شعر اخوان را باتجدد بررسی کرد، می‌توان گفت که روایات او رنگ و بوی نقّالی دارد، نه کاملاً سنتی و نه کاملاً مدرن است. اخوان از مجموعه‌های بعد از ارغوان به سمت حرکت‌های تجددگرایانه در حوزۀ زبان و روایت رفت.

سخنران بعدی این برنامه دکتر بهرام پروین گنابادی، پژوهشگر مرکز دایره‌المعارف اسلامی بود. او ویژگی اصلی شعرای طراز اوّل فارسی را نبوغ زبانی دانست و اخوان را به عنوان یکی از نوابغ زبان فارسی معرّفی کرد. به هنر شعرا در کاربرد زبان اشاره کرد و انوری را اولین شاعری دانست که هوشمندانه از زبان معاصر خود بهره گرفته است. پس از انوری، سعدی راه او را ادامه داد و شعر خود را تبدیل کرد به شعری که پس از قرن‌ها همچنان مقبول است. سعدی عناصر زنده را از زبان معیار خود وام گرفت. پس از سعدی، حافظ قدرت زبانی سعدی را وام گرفته و در دوره‌های بعد، ابن‌یمین نیز همین کار را انجام داد. از شعرای عصر مشروطه، زبان ایرج میرزا سهلِ‌ممتنع است و نبوغ زبانی او را نشان می‌دهد. پس از ایرج میرزا، در شعر معاصر، اخوان نبوغ زبانی دارد. در شعر او تجلی نبوغ زبانی موج می‌زند. او واژه ها را شناخته و با لحن کلام و تداعی‌ها آشناست. شعر او با شعر نیما کاملاً متفاوت است. در شعر خود، آنگاه که به سراغ روایت رفته، یک زبان دارد و زمانی‌که به سراغ درون‌گرایی رفته، زبانی دیگر را برگزیده است. در شعر اخوان ضرب‌المثل فراوان دیده می‌شود زیرا ضرب‌المثل عُصارۀ خرد جمعی یک ملّت در طول تاریخ است. اخوان ریتم شعر خود را از ضرب‌المثل‌ها گرفته و به همین دلیل شعرش در عمق فرهنگ ریشه دارد.

دکتر گنابادی در پایان بحث خود بیان داشت که زبان اخوان دشوار نیست. باید با شعر او انس گرفت تا برای مخاطب قابل درک باشد.

سخنران دیگر این برنامه دکتر محسن سامع، پژوهشگر و مدرّس از اصفهان بود. او اخوان را سنّت‌گراترین شاعر نوپرداز دانست که مخاطب با خواندن اشعارش متوجّه می‌شود که او نتوانسته از لایۀ سنت عبور کند. توانایی زبانی اخوان در سرودن شعر به زبان کهن بسیار غنی بود. اخوان در برخی آثار خود ازجمله « بدعت‌ها و بدایع نیما یوشیج» از نیما حمایت کرد. نمونه‌های شعر او در زمرۀ اشعار فاخر قرار دارد. اخوان در شعر خود از کلماتی استفاده نموده که در شاهنامه کاربرد فراوانی دارد. برای نمونه: چونان، همگان، به آیین‌گونه گون، گرامی‌مرد. این کلمات دیگر در زبان معاصر کاربرد ندارد. اخوان در بستر کلام و مضمون قرار گرفته و در برخی اشعار از شکست قالب سنتی بهره گرفته تا شعر نیمایی بسراید امّا حاضر نشده از لایه‌های سنّتی خارج شود. او پاسدار سنّت‌هاست و با بدیع‌ترین شیوه به کهن‌ترین مسائل پرداخته است. او احساس کرد شعر کلاسیک هنوز ظرفیّت دارد تا در آن زمینه زبان را به کارگیرد و شعر سنّتی بسراید.

آقای دکتر سامع سخن خود را با خواندن شعری از دفتر «در حیاط کوچک پاییز در زندان» به پایان برد.

خانم دکتر رستگار و آقای علیرضا رجبعلی نیز شعری از اخوان خواندند.

دکتر جواد میزبان نیز راجع به زمان در شعر اخوان صحبت کرد. او اخوان و سفیعی کدکنی را از جمله شعرایی دانست که نگاه ویژه‌ای به زمان دارند. در شعر اخوان دو نوع زمان دیده می‌شود. زمان خطی و بیرونی، و زمان چرخه‌ای یا درونی که شعر اخوان میدان کشاکش بین این دو زمان است. از کلمات مربوط به زمان در شعر اخوان می توان به لحظه و شب اشاره کرد که در شعر اخوان نمود خاص دارد. فلسفۀ شعری او از ادراک همین لحظه‌های زودگذر پدید آمده و شعر او بازتاب اندیشه‌های خیام است.

در پایان جلسه، آقای دکتر کرامتی از مهمانان و مخاطبین برنامه و آقای دکتر زرقانی سپاس‌گزاری کرد.

گزارش: مژگان حسن پور