دوّمین نشست مجازی اصول و روش‌های نسخه‌یابی، 15 مردادماه برگزار شد. دبیر این نشست دکتر سلمان ساکت بود که از امیر منصوری، دانشجوی دکتری زبان وادبیّات فارسی درخواست کرد تا سخنرانی خود را آغاز کند. منصوری به معرّفی برخی از فهرست‌های چاپی به تفکیک زبان و منطقۀ جغرافیایی پرداخت که به آنها اشاره می‌شود.
فهرست نسخ خطی فارسی_منزوی
این فهرست، سفارش انجمن مطالعات منطقه‌ای به مرحوم احمد منزوی بود. طبقه‌بندی آثار در این فهرست بهصورت موضوعی است و مدخل‌ها به‌ترتیب الفبایی تنظیم شده‌اند؛ اما تنها 7 مجلّد این اثر آماده شد و فهرست ناتمام باقی ماند.
فهرستگان Storey
این فهرستگان 5 جلد دارد. بین سال‌های 1927 کار خود را آغاز می‌کند و تا سال 1992 ادامه می‌یابد. این اثر توسط برگل به روسی ترجمه شده که از نمونۀ انگلیسی آن کامل‌تر است. برگل در اثر خود، به تفاوت انگلیسی و روسی فهرست اشاره می‌کند. 2 مجلد از این اثر که مربوط به قرآن و تاریخ است با نظارت احمد منزوی منتشر شد. تقی بینش نیز بخش‌های مربوط به تذکره‌ها را طیِ 6 دوره در نشریۀ ادبیّات دانشگاه فردوسی منتشر کرد. بعدها برگل آن را موضوع بندی کرده و ذیل هر موضوع، به معرفی آثار پرداخت. او همچنین اطّلاعات 103 فهرست جدید را به فهرستگان استوری اضافه کرد.
دنا (فهرست‌وارۀ دست‌نوشت‌های ایران)
مصطفی درایتی در دورۀ ریاست جمهوری محمد خاتمی، در مؤسسۀ اما جواد مشهد کار تدوین دنا را آغاز و نسخ خطی را در این مجموعه معرفی کرد. اما این کار نواقص و اشتباهاتی داشت، از جمله اینکه نسخه‌های معرّفی شده با زمان تألیف اثر هم‌خوانی نداشت. از این روی، درایتی ویراست دومی از کتاب انجام داد که در آن برخی معایب برطرف و آثار دیگری به فهرست اضافه شدند. این ویرایش در سال 1398 منتشر شد. در این اثر، درایتی تمام نسخ را به صورت الفبایی معرّفی کرده سپس در نمایۀ کتاب، به تفکیک موضوع یا مؤلف، به معرّفی آثار پرداخته است.
فهرست فنخا (فهرست نسخ خطی ایران)
این فهرست که در سال 1390 منتشر شد، اطّلاعات 320 هزار نسخۀ خطی را در بر دارد. در این اثر برخی اطّلاعات ناقص است و باید به فهرست اصلی مراجعه شود.
فهرستگان وُهد Verzeichnis Der Orientalischen Handschriften In Deutschland
تدوین این اثر از سال 1958 تا امروز ادامه دارد. در این مجموعه، آثاری را که به خط عربی نوشته شده است، به عنوان آثار اسلامی شناخته‌اند و در مجلدات با توضیحات کامل منتشر کرده‌اند. آثار به صورت موضوعی تفکیک و شماره‌گذاری شده و آغاز و انجام آن را نیز بیان‌کرده‌اند. در این اثر، تمام ویژگی‌های مربوط به متن‌شناسی اثر دیده می‌شود. این فهرستگان بسیار به‌روز است و در آن پس از تفکیک آثار به صورت موضوعی، آنها را به صورت تاریخی دسته‌بندی کرده‌اند.
فهرست Turkiye Yazmalari Toplu Katalogu
این فهرست نسخه‌های مربوط به مناطق گوناگون ترکیه را بر اساس روش مشخّص و به ترتیب شماره، معرفی می‌کند. تفکیک در آن بر اساس شمارۀ ثبت آثار است. از سال 1979 تا سال 2010 حدود سی و پنج جلد از اثر منتشر شده که هر جلد ممکن است چند مجلّد باشد. در این اثر، آثار هم به صورت فونتیک ترکی و هم به صورت الفبای عربی ثبت شده است. این فهرستگان ایندکس ندارد. 35 جلد از این اثر مربوط به نسخ خطی شهرهای آماسیه، آدانا، آنکارا، استانبول، اردو و ریزه است.
معجم المخطوطاتُ العراقیه
این فهرست در 20 مجلد فراهم شده که شامل 75 هزار نسخه در عراق است. این نسخ خطی تفکیک زبانی نیستند و فقط به صورت الفبایی تنظیم شده‌اند.
فهرست مشترک نسخ خطی فارسی پاکستان
تدوین این اثر در سال 1353 با سفر احمد منزوی به پاکستان آغاز شد. نسخه‌های این اثر مربوط به 216 کتابخانه در پاکستان است. منزوی این آثار را بهصورت موضوعی طبقه‌بندی کرده و آنها را به ترتیب الفبا پشت سر هم آورده است. او همچنین از جلد 5 به بعد، آنها را به صورت تاریخی نیز تنظیم کرد.
فهرستگانی هم در زمینۀ نگارگری وجود دارد. این فهرستگان را دانشگاه هامبورگ گردآوری کرده است که مربوط به نسخه‌های خطی مصوّر می‌شود. اطّلاعات مربوط به این نگاره‌ها بسیار دقیق و جالب‌اند. گردآورندگان این اثر زمانی که نسخ مصوّر را تنظیم کرده‌اند، این اطلاعات را نیز در نظر داشته‌اند که تصویر به کار رفته در نسخه، مربوط به کدام داستان می‌شود و به زمان کدام پادشاه تعلّق دارد و مربوط به کدام مکتب نگارگری است. برخی نسخ نیز به صورت دیجیتالی موجود است.
در این نشست، به سؤالات مخاطبین نیز پرداخته شد. یکی از مخاطبین تفاوت کارکرد فهرست نسخه‌های خطی و کتابشناسی را جویا شد. آقای منصوری در پاسخ به این سؤال توضیح داد که در مبحث کتابشناسی، به موضوع اثر، مؤلف و مباحث اثر می‌پردازند امّا در فهرست نسخ خطی، علاوه بر اطّلاعات مربوط به کتابشناسی، به توصیف جلد اثر، آغاز و انجام آن، تعداد اوراق و اطلاعاتی از این دست توجه دارند.
منصوری سپس به این پرسش که «تنها در ادبیّات فارسی به مبحث نسخه توجّه می‌شود یا در علوم دیگر نیز بحث نسخه‌شناسی مطرح است؟» چنین پاسخ داد: «در رشتۀ طب سنّتی هم به نسخ خطی توجّه دارند و کتابخانه‌های پزشکی شامل کتبی است که فهرست نسخ مربوط به طب سنتی را دارند. در کشور آلمان نیز نسخ خطی مربوط به علوم ریاضی و فلسفه مورد توجّه است.
در پایان دکتر سلمان ساکت، از همکاری کارگروه نسخه‌شناسی دانشگاه فردوسی تشکّر کرد.
گزارش: مژگان حسن‌پور
