آنچه از عمر سبک‌رفتار می‌ماند به جا                چون قلم از ما همین گفتار می‌ماند به جا          (صائب)

این روزها مهمان ناخواندۀ قرن بیست‌ویکم، درِ خانه‌ها را بسته و به جای آن پنجرۀ بی‌مرزی به روی ما گشوده است و ما هر شب از این پنجره، میزبان استادان بزرگی هستیم.

محتاج به شمع مه و خورشید نباشد                  چون سینۀ روشن گهران انجمن ما                   (صائب)

روز دهم تیرماه را اهالی ادب، با نام صائب تبریزی می‌شناسند و کیست که نام صائب را بشنود و به یاد محمّد قهرمان نیفتد.

به همین مناسبت مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب با همکاری انجمن آثار مفاخر و اسناد دانشگاه فردوسی و خردسرای فردوسی، نشستی مجازی با عنوان «صائب و قهرمان»، در محیط اینستاگرام در تاریخ 10 تیر ماه 1399در ساعت 7 عصر برگزار کرد. مهمانان این جلسه، مهندس مصطفی جیحونی (شاهنامه‌شناس و متن‌پژوه)، دکتر محمود عابدی (استاد دانشگاه خوارزمی) و دکتر محمّدجعفر یاحقّی (استاد دانشگاه فردوسی)، هر دو اعضای پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی بودند.

نام صائب به حروف ابجد

مدیر جلسه، جناب الوند بهاری، نخست دربارۀ دلیل نام‌گذاری این روز در تقویم به نام صائب توضیحات مختصری داد. به گفتۀ ایشان ازآنجاکه هیچ تاریخ دقیقی از زندگی صائب در دست نیست، عدد برآمده از نام صائب را به حروف ابجد، به‌عنوان روز بزرگداشت او در تقویم قرار دادند. به همین مناسبت صدوسومین روز از آغاز سال، در تقویم هجری شمسی به نام این شاعر نام‌گذاری شده است. از قضا این روز مصادف است با سالروز تولد استاد محمد قهرمان، شاعر و پژوهشگر معاصر که مصحّح دیوان صائب است و نام نیکش با نام شاعران سبک هندی گره خورده است.

از میان مهمانان، مدیر جلسه نخست از دکتر عابدی دعوت می‌کند و با معرفی آثار و فعّالیّت‌های پژوهشی ایشان، ادامۀ جلسه را به او می‌سپارد.

دکترمحمود عابدی

دکتر محمود عابدی نخست از تعمیر آرامگاه و تشکیل انجمن صائب در اصفهان در سال 1345 یاد کرد. به گفتۀ ایشان صائب از خاندانی فرهنگی بود و در جوانی سفری به هند داشت و در زمان شاه عباس دوم به مقام ملک‌الشعرایی رسید امّا مخاطب عمدۀ او، مردم توده و کم‌سواد بودند که شعر را برای ایجاد ارتباط با زندگی خود می‌خواندند.

حرص‌ورزی در انبوه‌سازی کمیّت شعر

عابدی حجم عظیم دیوان شعر صائب را نتیجۀ نوعی حرص‌ورزی شاعر در انبوه سازی کمّیّت شعر نامید و همین موضوع را موجب لطمه به آوازۀ او دانست. به باور ایشان شعر صائب در رویۀ ظاهری، زودیاب و عامه‌پسند و به نوعی قهوه‌خانه‌ای است. وی چنین ادامه داد که نام بیش از شصت شاعر در شعر صائب آمده است که در استقبال و اقتباس از آنها شعر سروده و درنتیجه بسیاری از شعرها کوششی بوده و نه جوششی. بنابراین گویی شاعر تنها درصدد مضمون‌سازی و معارضه و مبارزه با شعر دیگران‌ است و اندیشۀ تازه‌ای را بیان نمی‌کند. از نظر صوری، حجم دیوان صائب که مرحوم قهرمان ثبت و ضبط کرده‌ است هفتادودوهزار شعر است که مرحوم قهرمان مجبور شد غزل‌ها را به دو شیوۀ الفبایی و وزنی دسته‌بندی کند.

این جواب آن غزل صائب، که گوید مولوی                  در دو چشم من نشین ای آن که از من من‌تری

آوازۀ صائب در زمان حیات، نتیجۀ زندگی و زیستگاه اوست

عابدی در ادامه گفت دست‌به‌دست شدن و سیر شعر صائب در زمان حیات او از ایران تا هند، نتیجۀ زمان زندگی و زیستگاه او بوده است.

دوردستان را به احسان یاد کردن همّت است       ورنه هر سروی به زیر پا ثمر می‌افکند (صائب)

صائب و مولانا

عابدی ادامه داد صائب در اشعارش ارتباط عمیقی با مولوی داشت و اشعار مولوی را بسیار می‌خوانده و به عنوان نمونه از عباراتی که در اشعار مولوی به کار رفته و صائب هم از آن استفاده کرده است، مانند «نمدآیینه» یا «خار سر دیوار» یا «آب زیرکاه» یاد کرد. او در توضیح «نمد و آیینه» گفت در قدیم آیینه را از فلزات درست می‌کردند و از آنجا که آینۀ فلزی در رطوبت زنگ می‌زد، پس آن را داخل نمد می‌گذاشتند.

برآتش می‌گذارم خرقه پشمینه خود را              نهان تا چند دارم در نمد آیینه خود را؟ (صائب)

در انتها دکتر عابدی غزلی از صائب را خواند و توضیحاتی نیز در شرح آن بیان نمود.

مهندس مصطفی جیحونی

مهمان دیگر برنامه آقای مهندس جیحونی، پژوهشگر متون ادبی بود. آقای جیحونی سالها مراوداتی با استاد قهرمان داشته و از خاطراتش با استاد قهرمان سخن گفت. جیحونی سال 1371 در سفر استاد قهرمان به اصفهان با ایشان آشنا شد و این آشنایی رفاقتی دیرین را رقم زد. آقای جیحونی از خلق‌وخوی خوش و مهمان‌نوازی استاد قهرمان در جلسات سه‌شنبه‌ها بسیار یاد کرد. همچنین از نظم، ترتیب و حافظۀ قوی استاد گفت.

در ادامه ایشان از کار پسندیدۀ شهرداری اصفهان به جهت چاپ بنرهایی با شعرهای صائب در سطح شهر یاد کرد. در نهایت آقای جیحونی یکی از غزلیّات استاد محمد قهرمان را من باب حسن ختام سخن خود خواند.

دکتر محمّدجعفر یاحقّی

آخرین مهمان این برنامه استاد محّمدجعفر یاحقّی بود. دکتر یاحقّی از خاطرات خود با استاد محمد قهرمان در دانشگاه مشهد یاد کرد. استاد قهرمان به دعوت دکتر علی‌اکبر فیاض از سال1341 کتابدار و بعدها رییس کتابخانۀ دانشگاه فردوسی مشهد بود و این آشنایی خجسته از «آن سال‌ها» شکل گرفت.

دکتر یاحقّی پژوهش‌های مداوم محمّد قهرمان بر آثار صائب و سبک هندی را که منجر به چاپ دیوان صائب در شش جلد در سال‌های 1364 تا 1370 شد، برشمرد. همچنین از ارتباط علمی و ادبی قهرمان با پژوهشگران هندوستان از جمله سیّد یونس جعفری یاد کرد. او همکاری استاد قهرمان را با احمد گلچین معانی، که خود یکی از ستون‌های شناخت طرز نو (سبک هندی) است، همکاری و ارتباطی خجسته و مفید دانست.

یاحقّی همچنین از دیگر آثار قهرمان و پژوهش‌های او در باب شعر صائب یاد کرد و از این میان از مجموعۀ «رنگین گل»، «خلوت خیال» و گزیده‌ای به درخواست سازمان سمت به نام «صائب و سبک هندی» برای تدریس در دانشگاه‌ها نام برد. وی در ادامه گفت علاوه بر این‌ها، کتاب «صیّادان معنی» مجموعه‌ای ممتاز و درخشان از مفردات اشعار شاعران سبک هندی نیز به همّت مرحوم قهرمان گزینش و چاپ شد.

قهرمان و شعر محلّی

یاحقّی سپس به شعر محلّی قهرمان اشاره کرد و او را سرآمد شاعران محلّی‌سرای خراسان دانست.

پردگیان خیال

در پایان دکتر یاحقّی از بزرگداشتی که در سال 1384 در مشهد با حضور دکتر شفیعی‌کدکنی برای استاد قهرمان برگزار شد، یاد کرد. در این مراسم مجموعه مقالاتی با عنوان «پردگیان خیال»، ارج‌نامۀ محمّد قهرمان توسّط انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد به چاپ رسید و به محمّد قهرمان تقدیم شد. این کتاب با مقدمۀ کوتاهی از استاد شفیعی کدکنی آغاز می‌شود.

یاحقّی برای حسن ختام چند بیتی از اشعار محمد قهرمان خواند:

دردا که آدمی محروم مانده است           از حقب دم زدن در سرزمین خود

خصم تعصّبم، ای کاش هیچ کس           این داغ را نداشت نقش جبین خود

می‌شد جهان بهشت گر بود در زمین      عیسی به دین خود، موسی به دین خود   (محمّد قهرمان)

انجمن ادبی قهرمان

در پایان استاد یاحقّی به مخاطبین برنامه چنین مژده داد که چراغ جلسات سه‌شنبه‌های منزل قهرمان، همچنان در خردسرای فردوسی روشن است و این جلسات با اجازۀ خانوادۀ قهرمان، با حضور دست‌پروردگان او و شاعران خراسانی هر هفته برگزار می‌گردد (البته اگر بیماری منحوس مجال دهد).

استاد یاحقّی از خانوادۀ قهرمان بابت اهدای کتابخانۀ شخصی و اعطای جایزۀ قهرمان که همه ساله به آثار برتر پژوهشی در سبک هندی تخصیص پیدا می‌کند، تشکّر کرد و گفت مذاکراتی با شهرداری و شورای شهر برای خرید خانۀ قهرمان و تبدیل آن به مرکز فرهنگی انجام شده است.

تهیۀ گزارش: مرسده اسلامی